Żyrardowskie starania o wpis na listę UNESCO
16 lutego br. w Resursie odbyło się spotkanie mające na celu prezentację dokumentacji sporządzonej przez zespół ekspertów na zlecenie Prezydenta Miasta Żyrardowa Lucjana Krzysztofa Chrzanowskiego, dotyczącej opracowania studium porównawczego i sformułowania strategii wpisu Miasta Żyrardowa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Dokumentację przygotowali: prof. dr hab. inż. Bogusław Szmygin, dr Andrzej Siwek oraz mgr Anna Fortna –Marek. Prelegenci przedstawili finalny wynik analizy porównawczej dotyczącej wartości zespołu żyrardowskiego na tle zabytkowych zespołów poprzemysłowych związanych z produkcją tekstylną, ujętych na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz pozostałych XIX wiecznych zespołów pofabrycznych. Analiza wykazała, że Żyrardów jako duży, dobrze zachowany oraz powiązany z ważnymi ruchami społecznymi zespół mieszkalno – przemysłowy wyróżnia się na tle porównywanych. Eksperci podjęli wysiłek, wstępnego wskazania wyjątkowej uniwersalnej wartości[1] naszego zespołu: Żyrardów – europejskie dziedzictwo przemysłu lniarskiego, prezentuje wyjątkową uniwersalną wartość, jako cenne ze względu na kompletność, autentyzm i wyrazistość świadectwo cywilizacji industrialnej XIX i XX w. Osada Fabryczna w Żyrardowie dokumentuje wymianę wartości w sferze koncepcji gospodarczych, technicznych, urbanistyczno – architektonicznych i społecznych. Usytuowana w Centralnej Europie, z dala od rynku surowców kolonialnych, przez połączenie wykorzystania rodzimego surowca – lnu, z europejskimi doświadczeniami technicznymi i gospodarczymi wyrasta na jedno z największych przedsiębiorstw włókienniczych ówczesnego świata. Skala przedsięwzięcia, hierarchia społeczna i organizacja produkcji znajdują odzwierciedlenie w układzie urbanistycznym i architekturze, które są wybitnym przykładem realizacji ilustrujących znaczący etap w historii ludzkości. Kompozycja przestrzenna ma bezpośredni związek z idealistycznymi koncepcjami społecznymi i urbanistycznymi. Była też scenerią pierwszych w świeci strajków kobiet – szpularek w 1883 r., co wiązało się z kształtowaniem autonomii zawodowej i społecznej kobiet w społeczeństwie nowoczesnym.
Pogłębione rozpoznanie i ochrona konserwatorska zabytkowych obszarów i obiektów znajdujących się w naszym mieście rozpoczęła się w końcu lat 70 – tych XX wieku. Zwieńczeniem tego etapu badań było wpisanie w 1979 roku Osady Fabrycznej do rejestru zabytków jako cennego układu urbanistycznego. W następnych latach decyzjami skierniewickiego a potem mazowieckiego konserwatora zabytków, prawną ochroną obejmowano kolejne budynki i obszary. Nadanie ochrony konserwatorskiej uratowało wiele budynków poprzemysłowych przed rozebraniem bądź daleko idącą przebudową, częstokroć prowadzącą do utraty charakteru i wartości zabytkowych. W roku 2012 rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, „Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna” została uznana za pomnik historii. W ten sposób wypełniliśmy dwa, wymagane polskim prawem warunki formalne do podjęcia starań o wpis na listę UNESCO. Komitet Światowego Dziedzictwa opracował szczegółowe wytyczne dot. sposobu wprowadzania dóbr kultury na listę, wskazując Państwo Polskie, reprezentowane przez Ministra d.s. kultury i dziedzictwa narodowego jako organ rekomendujący obiekty – kandydatów. Jednym z obowiązkowych załączników, wymienionych w wytycznych, jest Plan zarządzania, który został sporządzony dla Żyrardowskiej Osady Fabrycznej – pomnika historii w roku 2017, ponadto konieczne jest przygotowanie Analizy porównawczej (zaprezentowanej na dzisiejszym spotkaniu) oraz wypełnienie stosownych wniosków. W kolejnych etapach sporządza się szereg pogłębionych analiz.
Jesteśmy na początku drugi ku UNESCO, dzięki wysiłkowi Prezydenta i pracowników Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków, a także działaniom wielu innych osób zaangażowanych w badanie i promowanie dziedzictwa naszego miasta, coraz lepiej rozpoznajemy jego wielką wartość jako zabytku wyjątkowego w skali kraju, a może i świata.
[1] Wyjątkowa uniwersalna wartość – syntetyczne określenie najważniejszych wartości zabytkowych posiadanych przez obiekty kandydujące i będące na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego.
