XIX-wieczna osada fabryczna
XIX-wieczna osada fabryczna w Żyrardowie to unikat na skalę europejską!
Wybudowali ją fabrykanci, Karol Dittrich i Karol Hielle, w bezpośrednim sąsiedztwie ówczesnej Fabryki Wyrobów Lnianych, w okresie jej największej świetności. Jest przykładem wzorcowego miasta przemysłowego z przełomu XIX i XX wieku, spełniającego postulaty nie tylko miasta idealnego, ale również miasta – ogrodu. Zachwyca skrupulatnie zaprojektowanym układem urbanistyczno – architektonicznym, zrealizowanym z niebywałym jak na ówczesne czasy rozmachem.
Cechą charakterystyczną osady fabrycznej jest wszechobecna czerwona cegła, a ogromnym atutem jej autentyzm. Do dziś zachowało się blisko 95% pierwotnej zabudowy, stanowiącej zabytkową tkankę miasta. Spośród blisko 400 obiektów wpisanych do rejestru i ewidencji zabytków, znakomita większość skoncentrowana jest właśnie na zwartym obszarze osady fabrycznej, pełniąc do dziś pierwotne funkcje. Dzięki temu osada nie jest jedynie muzealnym skansenem, ale „żyjącym” sercem współczesnego miasta, którego rytm nie wyznacza już wprawdzie gwizd fabrycznej świstawki, ale tętniące życiem zabytkowe obiekty.
***
Przestrzeń uporządkowana, skrupulatnie zaplanowana
Żyrardów zaliczany jest do pierwszych nowoczesnych miast w Polsce, których układ urbanistyczny i typ architektury podporządkowane zostały funkcji poszczególnych dzielnic, tworząc w efekcie zwarty i kompletny organizm. Kształt osady fabrycznej jest wynikiem przemyślanej koncepcji, zakładającej wydzielenie w jej obrębie stref jednorodnego zagospodarowania: pracy, odpoczynku i usług, z wyraźnym odseparowaniem części fabrycznej od mieszkalnej, powiązanych jednak ze sobą kompozycyjnie.
Oś kompozycyjną osady stanowi główna arteria miejska – dziś to ul. 1 Maja, dawniej po prostu droga Mszczonów – Wiskitki, oddzielająca mieszkaniową dzielnicę robotniczą od dzielnicy przemysłowej i rezydencjonalnej.
Górują kościelne wieże
W krajobrazie osady górują wyniosłe, strzeliste wieże neogotyckiego kościoła, wybudowanego w latach 1900 – 1903. Dziś jest to kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia. Świątynia wzniesiona została przy centralnym placu i stanowi przeciwwagę dla monumentalnych obiektów dawnej fabryki, znajdujących się po drugiej stronie placu i głównej ulicy miasta.
Oprócz fary istnieją na terenie osady dwie wcześniejsze świątynie – pierwszy kościół parafii rzymskokatolickiej pw. św. Karola Boromeusza i dawny kościół ewangelicki, dziś rzymskokatolicki pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, w sąsiedztwie którego dziś znajduje się kaplica ewangelicka.
Centrum usługowe i administracyjne
Przy głównym placu, który pierwotnie był placem targowym, a z biegiem lat zyskał funkcje reprezentacyjnego placu miasta, ulokowane zostały budynki użyteczności publicznej: magistrat, dom kultury dla robotników zwany ,,Ludowcem”, szkoła fabryczna, ochronka z budynkiem mieszkalnym dla nauczycielek zwanym ,,Babińcem”. Nieco dalej od placu wybudowano kolejne szkoły, szpital, przytułek, pralnia z łaźnią, rzeźnia.
Tu mieszkali robotnicy
Robotnicza zabudowa mieszkaniowa to regularne kwartały wolno stojących, parterowych domów, w większości z czerwonej cegły, o oszczędnie dekorowanych elewacjach. Otoczone są zielenią zadrzewionych ulic i przydomowych ogródków. Uzupełniają je budynki gospodarcze, tzw. ,,drewutnie”, bo drewniane, z charakterystyczną galeryjką na piętrze. W przestrzeni tej dzielnicy wyróżnia się kwartał nieco bardziej okazałych domów tzw. majstrowskich dla robotników wyższego szczebla oraz szeregowa zabudowa niewielkich domów dla tkaczy.
Tu mieszkała elita
Dzielnica rezydencjonalna dla wyższego personelu przedsiębiorstwa obejmuje kolonię sześciu dwupiętrowych willi o starannie ukształtowanych elewacjach oraz rezydencje współwłaściciela fabryki i jej dyrektorów. Najbardziej reprezentacyjna z nich to willa Karola Dittricha usytuowana w założonym specjalnie dla fabrykantów parku krajobrazowym rozciągającym się na powierzchni prawie 6 ha. Zarówno domy urzędnicze, jak rezydencja Dittricha prezentują modny w architekturze tego czasu „kostium francuski”. Drugi obiekt to należąca do dyrektora generalnego fabryki willa Wilhelma Haupta, która nawiązuje architektoniczne do tzw. stylu szwajcarskiego, z wysokim dachem i charakterystyczną snycerką zdobiącą szczyty. Najstarszym zabytkiem części rezydencjonalnej Żyrardowa jest pałacyk tyrolski wybudowany dla zięcia Karola Dittricha, będącego jednym z dyrektorów fabryki. Z myślą o elicie fabrycznej, w tej części osady pobudowano również placówkę kulturalną, tzw. resursę, a w jej sąsiedztwie kręgielnię. A dominującą budowlą w krajobrazie dzielnicy jest kantor – budynek administracyjny fabryki.
„Oto Żyrardów. Wygląda on jak kawałek najporządniejszej prowincji niemieckiej, albo jakiegoś przemysłowego kantonu szwajcarskiego. Ulice prościutkie, szerokie, twarde, trotuary wygodne, ulice od trotuarów oddzielone głębokimi i na kant stawianymi kanalikami. Domy z cegły czerwonej, piętrowe zwykle, solidne i niebrzydkie. Czystość wszędzie raduje oczy. I masa zieleni”.
Fragment z czasopisma ,,Kraj” z 1903 r.
Tu była fabryka
Osada fabryczna wraz z przylegającymi do niej terenami dawnej fabryki, stanowi dziś unikatowe w swym charakterze zabytkowe centrum Żyrardowa. Obszary poprzemysłowe zwane ,,Centralą” i ,,Bielnikiem”, łączy wyjątkowy, industrialny klimat, tworzony przez bogactwo monumentalnych obiektów dawnej fabryki, które dziś – choć pełnią już nowe funkcje – są świadectwem lniarskich tradycji miasta i stanowią dziedzictwo kulturowe o walorach historycznych i architektonicznych. Do najbardziej okazałych należą budynki dawnych przędzalni, tzw. starej i nowej przędzalni, tkalni, warsztatów – na terenie ,,Centrali” czy drukarni na terenie ,,Bielnika”. Te dwa tereny poprzemysłowe łączy również bocznica kolejowa biegnąca niegdyś do stacji kolejowej. Tak jak obiekty pofabryczne, bocznika kolejowa stanowi dziś ślad dawnej działalności fabryki. Transportowano nią do hal fabrycznych surowiec a wywożono gotowe wyroby lniane, z których Żyrardów słynął na całym świecie.
Teraz jest Pomnik Historii
Cały obszar osady fabrycznej i terenów poprzemysłowych, o łącznej powierzchni ok. 70 ha, wpisany jest na listę Pomników Historii.
Tytuł Pomnika Historii przyznawany jest zabytkom nieruchomym o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej, mającym duże znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego Polski.
W uzasadnieniu do Rozporządzenia Prezydenta RP w sprawie nadania osadzie fabrycznej Żyrardowa tytułu Pomnika Historii czytamy:
Jednorodna charakterystyczna zabudowa z nietynkowanej cegły, obsadzone drzewami ulice i dziedzińce wewnątrz kwartałów, bliskość rzeki – wykorzystywanej niegdyś w procesie produkcyjnym, a w części rezydencjonalnej stanowiącej malowniczy komponent kompozycji parkowej – czynią z Żyrardowa unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczny, który mimo zaprzestania w końcu XX wieku produkcji lnu, zachował swój charakter osady robotniczej. Autentyczność tego miejsca, pomimo przekształceń w części fabrycznej wynikających z konieczności dostosowania jej do nowych funkcji, pozostaje jego głównym walorem.
